تاریخچه فرش ایرانی چیست؟ هر کشور و فرهنگی در طول تاریخ با نماد ، نشان، ویژگی یا فاکتور خاصی شناخته شده است. هنر و دانش بارزترین ویژگی ایرانیان در طی سالیان دراز بوده است. یکی از بهترین و زیباترین هنرهای مردم ما در طول تاریخ، بافت فرش بوده است؛ به‌گونه‌ای که همچنان نیز فرش‌های ایرانی از زیباترین، باکیفیت‌ترین و البته گران‌قیمت‌ترین فرش‌های جهان به شمار می‌روند.
ازآنجایی که هنر هر جامعه‌ای ریشه در فرهنگ، سنت و آداب و رسوم آن جامه دارد و با گذشت زمان به کمال خود می‌رسد، صنعت فرش در ایران نیز همواره تحت تأثیر عوامل مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و… قرار داشته است. با این وجود اما همچنان به عنوان بازتاب اصلی تاریخچه ایران و مردم آن شناخته می‌شود. در ادامه این مطلب قصد داریم تاریخچه فرش ایرانی و نمادشناسی آن را بررسی کنیم؛ با ما همراه باشید.
اهمیت و قیمت فرش‌ها باعث شده تا به نحوه شستشوی آن‌ها توجه ویژه‌ای شود. پس اگر شما هم به دنبال ارزان ترین قالیشویی تهران هستید تا علاوه بر قیمت مناسب، کیفیت خوبی را نیز دریافت کنید، می‌توانید با قالیشویی بانو و شماره ۱۴۴۳ تماس بگیرید.
تاریخچه فرش ایرانی
با توجه به اسناد و مدارک تاریخی، پیشینه و تاریخ فرش ایران به دوران باستان برمی‌گردد. محبوبیت و معروفیت هنر فرش‌بافی ایرانی به گونه‌ای بوده است که در بسیاری از کتاب‌های قدیمی به آن اشاره و مورد بررسی قرار گرفته است. در حقیقت در ایران باستان از زیراندازهایی تحت عنوان فرش استفاده می‌شده که از مواد مختلفی مانند پوست حیوانات، گیاهان و… ساخته می‌شدند.
بر اساس شواهد و اسناد تاریخی موجود ادعا می‌شود که فرش‌های ایرانی قدمتی بیش از ۲۵۰۰ سال داشته و چندین دوره مختلف را پشت سر گذاشته‌اند که عبارتند از:
۱. دوره هخامنشیان
دوره هخامنشیان را می‌توان یکی از مهم‌ترین ادوار در تاریخ صنعت فرش دانست؛ زیرا هنر فرش‌بافی در این دوره به شکلی رسمی مورد توجه قرار گرفته و کارگاه‌های متعددی در کشور راه اندازی شد. همچنین از بافنده‌های فرش حمایت‌های ویژه‌ای شد.
جالب است بدانید که قدیمی‌ترین فرش ایرانی بافته شده به دوره هخامنشیان برمی‌گردد که ۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح بافته شده است. این فرش که با نام فرش پازیریک شناخته می‌شود، در سال ۱۹۴۹ و در رشته کوه آلتای سیبری کشف شده است و در حال حاضر در موزه آرمیناژ لنین گراد نگهداری می‌شود.
«هر چند که نظریه‌های متفاوتی در مورد منشأ فرش پازیریک و بافنده آن وجود دارد اما ویژگی‌ها، علائم و نشانه‌هایی که در این فرش موجود هستند، نشان می‌دهد که احتمال ایرانی بودن آن بسیار بالا است.»
پیشنهاد مطالعه: رنگرزی فرش یکی از قدیمی‌ترین فعالیت‌هایی است که در تولید فرش انجام می‌شده است. اگر می‌خواهید بدانید منظور از رنگرزی چیست و چه تفاوتی میان روش سنتی و صنعتی آن وجود دارد، با مراجعه به وبلاگ قالیشویی بانو حتما از محتوای مقاله روش های رنگرزی صنعتی و سنتی استفاده کنید.
۲. تاریخچه فرش ایرانی؛ دوره اشکانیان
حکومت اشکانیان از حکومت‌هایی بود که مدت زمان زیادی کشور را در اختیار داشته و تغییرات زیادی در آن ایجاد کرد. ایران در زمان ۴۷۰ سال حکومت آن‌ها از اقتدار سیاسی و اقتصادی بسیار زیادی برخوردار بود و وضع اقتصادی و معیشتی مردم بسیار مناسب بود.
در اصل با روی کار آمدن بلاش اول فرهنگ و هنر ایرانی جایگاه اصلی خود را بازیافت و توانست تاثیر بسیار مثبتی روی تاریخچه فرش ایرانی ایجاد کند. صنایع دستی در این دوره رواج بالایی پیدا کرده و از آنجایی که اولین بار ایرانیان در دوره اشکانیان به واسطه ارتباط با کشور چین با ابریشم آشنا شدند، صنعت فرش نیز انقلاب بزرگی را تجربه کرد. به طوریکه پس از مدت کوتاهی ابریشم به پراستفاده‌ترین ماده در تولید فرش تبدیل شده و فرش‌ها ارزشی چند برابری پیدا کردند.
۳. دوره ساسانیان
بعد از آنکه حکومت اشکانیان بعد از ۵ سده توسط اردشیر بابکان منقرض شد، حکومت ساسانی بر ایران فرمانروایی کرد. پیش از آنکه این حکومت توسط یزدگرد سوم به اعراب واگذار شود، هنر فرش‌بافی ایرانی رشد قابل توجهی پیدا کرده بود؛ این پیشرفت به گونه‌ای بود که فرش بهارستان به مهم‌ترین آثار هنری این دوره تبدیل شد. این فرش ارزشمند دارای ۱۴۰ متر طول و ۲۷ متر عرض بوده و در ایوان کسری قرار داشت اما متأسفانه توسط اعراب نابود شد.
پیشنهاد: قالیشویی شمال تهران بانو با به کارگیری جدیدترین ابزارها و متدهای روز دنیا و همچنین استفاده از دانش و تجربه افراد متخصص در این زمینه همواره به دنبال آن است که با ارائه خدمات باکیفیت، شما را به یکی از دوستان همیشگی خود تبدیل کند.
۴. دوره سلجوقیان
بعد از آنکه حکومت ساسانیان توسط اعراب نابود شد و اسلام به کشور ایران راه پیدا کرد، ده‌ها حکومت بر سر قدرت نزاع داشتند که مهم‌ترین آن‌ها حکومت‌های امویان، عباسیان، طاهریان، علویان، صفاریان، سامانیان، آل زیار، غزنویان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان بودند. فرش‌بافی در ایران در طول حکومت خلفای اموی و عباسی همچنان از رونق بالایی برخوردار بوده و با تأثیر از فرهنگ اسلامی در بافت فرش‌ها بیشتر از الگوهای هندسی و گل استفاده می‌شد.
بعد از آنکه در قرن یازدهم حکومت سلجوقیان سلطه خود را آغاز کردند، هنر و صنعت فرش‌بافی نیز مجددا تحت تأثیر فرهنگ ترکی قرار گرفت؛ به‌گونه‌ای که بعد از صدها سال هنوز هم در صنعت فرش‌بافی ایران آثار این دوره به چشم می‌خورد. البته ناگفته نماند که این موضوع به شهرت فرش‌های ایران جان تازه‌ای داد؛ به صوریکه پس از گذشت سال‌ها هنوز هم تولیدات مناطق ترک‌زبان ایران از شهرت بالایی برخوردار است.
۵. دوره صفویه
در حقیقت می‌توان گفت دوره صفویان نقطه عطف بزرگی در سیاست، اقتصاد، هنر و صنعت ایران است و صنعت فرش‌بافی در این دوره به اوج خود رسید. شاه عباس صفوی اولین بار اصفهان را به عنوان پایتخت حکومت خود انتخاب کرده و سپس اقدام به احداث کارگاه‌های بزرگ فرش‌بافی به شیوه مدرن روز کرد.
اگرچه امروزه فرش‌های دوران شروع حکومت صفویه وجود خارجی ندارند اما از آن‌ها به عنوان گران‌بهاترین هدایا در ارتباطات و مراودات بین‌المللی استفاده می‌شده است. لازم به ذکر است که تعداد زیادی از فرش‌های اواخر دوران حکومت صفویه همچنان باقی‌مانده‌اند که می‌توان قدرت و عظمت هنر فرش‌بافی در این دوره تاریخی را در آن‌ها مشاهده کرد.
پیشنهاد مطالعه: اتحادیه قالیشویی هر شهر در ابتدای هر سال، قیمت مصوبی را منتشر می‌کند تا مشتریان بتوانند خدمات خود را با قیمت مناسب و کیفیت خوب دریافت کنند. اگر شما هم به دنبال نرخ قالیشویی در تهران هستید، می‌توانید از محتوای مقاله بانو استفاده کنید.
۶. تاریخچه فرش ایرانی در دوره افشاریان
یکی دیگر از دوره‌های مهم در تاریخچه فرش ایرانی و تاریخ کشور ایران دوره افشاریان بود. در حقیقت زمانی که نادرشاه افشار به سلطه افغان‌ها در کشور پایان داد، صنعت فرش‌بافی در بدترین شرایط خود بود؛ زیرا افغان‌ها تمایلی به استفاده از این صنعت نداشتند.
دوران افول فرش‌بافی در دوره افشاریان نیز ادامه داشت؛ زیرا در آن زمان، تمام مردم کشور برای مبارزه با افغان‌ها، ترک‌ها و روس‌ها بسیج شده بودند و شرایط برای فرش‌بافی فراهم نبود. متأسفانه در طول حکومت افشاریان هیچ اثر ارزشمندی در صنعت فرش‌بافی بافته نشده است و می‌توان این دوره را یکی از بدترین دوران فرش‌بافی در ایران قلمداد کرد.
۷. دوره قاجاریان
حکومت قاجار از جمله حکومت‌هایی بود که به صورت دوره‌ای با کشورهای اروپایی در جنگ و صلح قرار داشت. با این وجود اما نقطه عطف بزرگی برای بسیاری از صنایع خصوصاً صنعت فرش‌بافی به شمار می‌رود. در این دوره، صنعت فرش‌بافی دوباره رونق گرفته و شرکت‌های اروپایی و آمریکایی کسب‌وکارهای متعددی در ایران راه‌اندازی کردند.
تاریخچه فرش ایرانی در دوره قاجاریان به اوج رشد و توسعه خود رسیده و در تمام نقاط ایران مورد توجه قرار گرفت. فرش زیگلر که توسط کمپانی آلمانی در ایران تولید می‌شد، هنوز هم از محبوب‌ترین فرش‌های ایرانی به شمار می‌رود که در سراسر دنیا جایگاه ویژه‌ای دارد
«هرچند که در این دوره، سلیقه غربی نفوذ زیادی در صنعت فرش ایرانی داشت اما رشد و توسعه اصلی این صنعت نیز از همین دوره شروع شد.»
۸. دوره پهلوی
دوره پهلوی نیز از جمله دوره‌هایی است که کشور ایران تحولات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بسیار زیادی را تجربه کرد. شرکت فرش ایران در این دوره و در سال ۱۹۳۵ توسط رضاشاه تأسیس و صادرات فرش ایرانی به کشورهای دیگر شروع شد. در حقیقت در این دوره طرح و سبک فرش ایرانی تغییرات زیادی نداشت اما تمامی کشورهای جهان با صنعت مدرن فرش‌بافی ایران آشنا شدند.
پیشنهاد: شستشوی پرده از دیگر خدماتی است که با بهترین کیفیت و با سرعت در قالیویی بانو انجام می‌شود، پس اگر به دنبال شرکتی هستید که بتوانید بدون نگرانی، امانتی‌هایتان را به آن‌ها بسپارید، می‌توانید به بانو اعتماد کنید.
۹. جمهوری اسلامی
بعد از دوره پهلوی و با روی کار آمدن جمهوری اسلامی، صنعت فرش همچنان از بالاترین رونق ممکن برخوردار بود؛ به‌گونه‌ای که فرش به عنوان یکی از اصلی‌ترین کالاهای صادراتی ایران در این دوره شناخته می‌شد. در حال حاضر فرش‌های ایرانی به بیش از ۳۰ کشور جهان صادر می‌شود و صنعت فرش بعد از صنعت نفت یکی از بزرگ‌ترین منابع درآمدزایی کشور است.
«در سال ۲۰۱۹ درآمد صادرات فرش ایرانی به کشورهای خارجی بیش از ۷۰ میلیون دلار بود؛ هر چند که تحریم‌های اقتصادی مانع بزرگی برای رشد این صنعت است.»
نمادشناسی فرش ایرانی
همان‌طور که گفتیم، صنعت و هنر فرش ایرانی در طول ادوار و حکومت‌های مختلف، تغییرات متعددی را به چشم دیده است. با این وجود فرش‌های بافته شده در هرکدام از شهرهای کشور مانند تبریز، اصفهان، کاشان، تهران، کردستان، قم و… دارای نمادها و المان‌های مختلفی هستند که آن‌ها را از یکدیگر متمایز می‌کند.
در اصل آشنایی با نمادها و سمبل‌های فرش ایرانی باعث می‌شود که افراد درک روشن‌تری از این هنر و صنعت اصیل داشته باشند. تعداد نمادها و سمبل‌ها در فرش‌های ایرانی بسیار زیادند؛ اما تعدادی از آن‌ها پرتکرارتر بوده و بیشتر در صنعت فرش‌بافی دیده می‌شوند. از رایج‌ترین نمادهای فرش ایرانی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
-
نگاره‌ها و نمادهای ترکمن
نمادهای ترکمن از جمله پرتکرارترین نمادها در صنعت فرش‌بافی ایرانی بوده و جایگاه ویژه‌ای در میان بافندگان ترکمن و سایر بافندگان کشور دارند. نمادهای ترکمن را می‌توان در ۳ دسته اصلی زیر خلاصه کرد:
- نگاره قچاق: از نمادهای پرتکرار در تاریخچه فرش ایرانی می‌توان به نگاره قچاق اشاره کرد که به معنای قوچ بوده و می‌تواند به دو شکل تمام اندام و یا شاخ‌های قوچ بافته شود.
- نماد و نگاره الماس: از جمله نمادهایی است که در فرش‌بافی ایرانی نشان‌دهنده مذهب است. این نماد در ترسیم به همراه اشعه‌هایی کشیده شده به سمت بیرون بافته می‌شود.
- نگاره گل تکه: یک هشت‌ضلعی که در دل فرش به بیضی نزدیک بوده و نشان‌دهنده شجاعت، اقتدار و سرسختی ایرانیانی است که در کوهستان‌ها زندگی می‌کردند. این نماد در اصل به معنای بز کوهی است.
پیشنهاد مطالعه: تابلو فرش نیز از دیگر صنایع دستی ایرانی است که ارزش زیادی دارد. اگر شما هم از تابلو فرش در خانه خود استفاده می‌کنید اما آلودگی سطح آن را پوشانده است و دیگر جذابیت روزهای اول را ندارد، می‌توانید با استفاده از محتوای لینک، آن را به زیبایی روزهای نخست برگردانید: شستشوی تابلو فرش .
-
نگاره پرنده
نگاره پرنده از جمله نمادهایی است که بعد از ورود اسلام به کشور بیشتر در صنعت فرش دیده شد و به یکی از پرتکرارترین نمادهای فرش‌بافی ایرانی تبدیل شد. ترسیم سیمرغ در فرش‌های ایرانی پیام‌آور وصل بوده و جلوه و معنای خاصی به آن‌ها می‌بخشد. از آنجایی که پرندگان متعددی در ایران زیست می‌کنند، نماد پرنده نیز در نقاط مختلف کشور جایگاه ویژه‌ای در فرش‌بافی دارد. به عنوان نمونه نماد قوچ و مرغ اهمیت زیادی در تمدن کشاورزی ایرانی دارد و پرنده در اینجا نماد و مظهر ابر و باران است.
-
نماد مرغ و درخت و تاریخچه فرش ایرانی
در این نماد دو مرغ روبه‌روی هم بر روی یک شاخه درخت ایستاده‌اند که آن درخت، همان درخت زندگی یا درخت مقدس ساسانی است. مرغ‌ها در این نمادها گاهی روبه‌رو و گاهی پشت‌به‌پشت هم قرار می‌گیرند. این نماد در بخش‌های مختلف کشور ایران به شکل‌های متفاوتی استفاده می‌شود.
-
نگاره درخت بولوردی
نگاره درخت بولوردی از جمله نمادهای پر تکرار و بااهمیت است که در فرش شیراز بیشتر دیده می‌شود. دهکده بولوردی در دامنه کوهسار شمال باختری شهر شیراز قرار داشته و استفاده از نماد آن در فرش ایرانی بیانگر صلابت، ایستادگی، سایه‌گستری و تواضع است.
نماد و نگاره درخت بولوردی بیش از یک قرن است که در میان بافنده‌ها محبوبیت بالایی پیدا کرده و به عنوان یک نماد انحصاری منطقه بولوردی شناخته می‌شود. این نگاره بیانگر بالیدگی، باروی و سایه گستر توأم با صلابت و ایستادگی است.
-
نماد سواستیکا
سواستیکا در حقیقت یکی از نمادهای فرش و نشانه آریایی معروف است که از کهن‌ترین و قدیمی‌ترین نمادها در تاریخچه فرش ایرانی به شمار می‌رود. اثر این نماد در یک چرخه چند هزارساله و در تمدن‌های کهنی همچون ایران، چین، هند، ژاپن و… برجای مانده است. این نماد علامت شادکامی، خوشبختی و در اقوام آریایی نماد خورشید بوده است.
این نماد تا قبل از هخامنشیان، بازوان خمیده و منحنی و هیأت تقریباً مدور داشت؛ اما بعدها خطوط و اضلاع آن هندسی و مستقیم و زاویه‌ها قائمه شده است. این نماد بعد از ورود اسلام به ایران تغییراتی داشت اما همچنان از محبوب‌ترین و پرتکرارترین نمادهای فرش‌بافی ایرانی به شمار می‌رود.
-
دیگر نقوش فرش ایرانی
همان‌طور که گفتیم در تاریخچه فرش ایرانی از نمادها و نگاره‌های مختلف بر اساس فرهنگ و طبیعت استفاده شده است که هر کدام از این نمادها معنا و مفهوم ویژه‌ای دارند. در کنار نمادهای پرتکرار از نقوش و طرح‌های متعددی نیز در فرش‌های ایرانی استفاده می‌شود که رایج‌ترین آن‌ها مواردی زیر را اشامل می‌شوند:
- طرح‌های بندی
- طرح‌های ماهی
- طرح‌های ترکمن
- طرح‌های درختی
- طرح‌های افشان
- طرح‌های گلدانی
- طرح‌های تلفیقی
- طرح‌های خشتی
- طرح‌های محرمات
- طرح‌های محرابی
- طرح‌های بته جقه
- طرح‌های اسلیمی
- طرح‌های هندسی
- طرح‌های گل فرنگ
- طرح‌های عشایری
- طرح‌های شکار گاهی
- طرح‌های اقتباس شده
- طرح‌های شاه عباسی
- طرح‌های آثار باستانی و اسلامی
جمع‌بندی نهایی
فرش ایرانی به عنوان یکی از بهترین و محبوب‌ترین فرش‌ها در سراسر جهان شناخته شده و قدمت آن به قرن‌ها قبل از میلاد مسیح برمی‌گردد. صنعت فرش در طول دوران و حکومت‌های مختلف در ایران دستخوش تغییرات مختلفی بوده اما در دوره‌های مختلفی همچون اشکانیان و قاجاریان رشد و توسعه قابل توجهی را شاهد بوده است. به صورت کلی تاریخچه فرش ایرانی فراز و فرودهای متعددی داشته اما همچنان به عنوان بهترین فرش در سراسر دنیا شناخته می‌شود.
امیدواریم که مطالب گفته شده برای شما مفید بوده و به تمامی سوالات شما پاسخ داده باشد. چنانچه در مورد هر یک از مطالب گفته شده با سوالی مواجه شدید و یا موضوعی وجود داشت که تمایل داشتید در مورد آن بیشتر بدانید با ما در قسمت کامنت به اشتراک بگذارید تا در سریع‌ترین زمان ممکن پاسخگوی آن‌ها باشیم.
