فرش‌های دستبافت از جمله فرش‌هایی هستند که از نظر نحوه بافت، نوع مواد و الیاف‌های سازنده، طرح و رنگ و … منحصربه‌فرد بوده و در کنار زیبایی و جذابیت بالا از ارزش مالی زیادی نیز برخوردارند. یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی که افراد در زمان خیس شدن یا شستشوی این فرش‌ها تجربه می‌کنند، تغییر رنگ و رنگ دهی آن‌ها است. در حقیقت زمانی که فرش‌های دستباف دچار رنگ دهی و تغییر رنگ شوند، زیبایی و جذابیت اولیه خود را از دست می‌دهند و احساس خوبی به افراد منتقل نمی‌کنند. رنگ‌برداری فرش دستباف فرآیندی است که به‌منظور برگرداندن رنگ‌های اصلی به فرش انجام می‌شود و نیازمند داشتن تخصص، مهارت و دقت بالایی است. در ادامه مطلب به بررسی نحوه رنگ‌برداری فرش دستباف، روش‌ها و نکات مهم آن پرداخته می‌شود.
منظور از رنگ‌برداری فرش دستباف چیست؟
همان‌طور که گفته شد رنگ دهی در فرش‌های دستبافت می‌تواند زیبایی و جذابیت آن‌ها را از بین ببرد. این تغییر رنگ می‌تواند ناشی از ریختن مایعات، شستشوی فرش به شکل نامناسب، استفاده از شوینده‌های غیراستاندارد و … باشد. در رنگرزی فرش دستبافت، کثیفی و لکه‌های فرش را می‌توان با استفاده از روش‌های خاص و به کمک افراد متخصص از بین برد اما برای رنگ‌برداری باید از روش‌ها و مواد مخصوصی استفاده کرد. در اصل رنگ‌برداری فرش دستبافت به معنی بازگرداندن زیبایی و جذابیت اولیه فرش به آن است.
مواد موثر در رنگ‌برداری فرش دستبافت
برای رنگ‌برداری و بازگرداندن زیبایی اولیه فرش به آن می‌توان از مواد مختلفی استفاده کرد که مهم‌ترین و رایج‌ترین آن‌ها شامل موارد زیر هستند:
نمک سولفات سدیم
این نمک در اصل برای یکدست شدن رنگ فرش به کار می‌رود و می‌توان از آن با غلظت‌های ۵ تا ۲۰ درصدی استفاده کرد و معمولاً اثرگذاری آن در حدود یک ساعت زمان نیاز دارد.
پیریدین
پیریدین نوعی حلال با قدرت متوسط است که می‌تواند در رنگ‌بری فرش‌ها دستباف کاربرد داشته باشد. البته باید دقت داشت که پیریدین ممکن است در زمان استفاده بخارات سمی ایجاد کرده و باعث مسموم شدن افراد شود به همین دلیل حتما باید در فضای آزاد استفاده شود. برای استفاده از این ماده در رنگ بری باید ۱.۵ لیتر از آن را در ۱۰۰ لیتر آب حل کرد تا به اندازه کافی رقیق شود.
آمونیاک
آمونیاک نیز از جمله موادی است که می‌تواند برای رنگ‌بری فرش‌ها بسیار کاربردی باشد. برای استفاده از این ماده نیز باید نیم لیتر از آن را در ۱۰۰ لیتر آب حل کرده و به عنوان یک حلال قلیایی قوی به کار برد.
کربنات سدیم
کربنات سدیم هم از جمله موادی است که می‌تواند کاربردهای متعددی در رنگرزی و رنگ‌بری فرش‌های دستباف داشته باشد. این ماده را باید با غلظت ۴ تا ۸ درصدی و در دمای ۴۰ درجه سانتی گراد استفاده کرد. این ماده معمولاً در کمتری از نیم ساعت اثرگذاری خود را نشان داده و به یکنواخت شدن رنگ‌ها کمک می‌کند.
- علاوه بر موارد گفته‌شده از مواد دیگری نیز در رنگ‌بری فرش‌ها استفاده می‌شود که مهم‌ترین آن‌ها شامل دی کرومات و اسید سولفوریک، هیدروسولفیت سدیم Na2s204، ترکیبات فرمالوئید – سولفوکسیدات، هیدروسولفیت سدیم، سود سوزآور، کربنات دوسود و … هستند.
- مهم‌ترین نکته‌ای که در زمان استفاده از هر کدام از مواد گفته‌شده برای رنگ‌برداری فرش دستباف باید به آن توجه داشت این است PH فرش در حالت خنثی باشد تا رنگ‌های آن به خوبی به حالت اولیه برگردند.
آموزش رنگ‌برداری فرش دستباف
در حقیقت رنگ‌برداری فرش دستباف بیشتر از هر چیزی تحت تأثیر انتخاب مواد مناسب و استاندارد است به همین دلیل توصیه می‌شود که این کار توسط نیروهای متخصص قالیشویی انجام شود. همان‌طور که گفته شد برای این کار می‌توان از روش‌های مختلفی استفاده کرد. از جمله رایج‌ترین روش‌های رنگ‌برداری می‌توان موارد زیر را عنوان کرد.
سود سوزآور یا کربنات دوسود
سود سوزآور از کاربردی‌ترین مواد در رنگ‌برداری فرش دستباف است. در این روش باید آن را با غلظت ۱ تا ۳ درصد به کار برد به شکلی که باید این ماده را بر روی سطح فرش اسپری کرده و ۵ تا ۱۰ دقیقه به آن زمان داد. بعد از گذشت زمان گفته‌شده باید فرش را به مدت ۲۰ تا ۶۰ دقیقه شستشو داد تا کربنات دوسود به طور کامل از الیاف فرش خارج شود. باید دقت داشت که باقی ماندن این ماده در داخل الیاف فرش می‌تواند اثرات منفی و نامطلوبی خصوصاً در فرش‌های پشمی داشته باشد و باعث باز شدن رشته‌های فرش و زبر شدن آن شود. همچنین این ماده می‌تواند موجب کاهش درخشش الیاف شود. در حقیقت در این روش و برای شستن فرش بعد از استفاده از سود سوزآور باید از روش کلرینه کردن یا لس زدایی استفاده کرد.
باید ۴۰ تا ۵۰ گرم هیپوکلریت کلسیم را در مقداری آب حل کرده و اجازه داد که یک شبانه‌روز بماند. سپس باید فرش رنگ‌برداری شده توسط سود سوزآور را در این آب انداخته و به مدت ۵ الی ۱۰ دقیقه شستشو داد. در یک روش دیگر نیز می‌توان مقدار ۲۰۰ الی ۳۰۰ گرم بر لیتر از هیپوکلریت کلسیم را در آب حل کرد و فرش را با آن به‌صورت فوری شستشو داد.
دی کرومات و اسید سولفوریک
زمانی که دی کرومات و اسید سولفوریک ترکیب می‌شود یک ماده مناسب برای رنگ‌برداری تولید می‌شود به‌گونه‌ای که اسید سولفوریک به عنوان کاتالیزور عمل می‌کند. این ترکیب با نسبت ۳ الی ۶ درصد دی کرومات و ۲ الی ۶ درصد اسید سولفوریک تولید می‌شود هرچند که باید این درصدها نسبت به وزن فرش محاسبه شوند. ترکیب تولیدشده باید بر اساس وسعت و شدت رنگ‌برداری فرش دستبافت استفاده شود. البته باید دقت داشت که رقیق کردن اسید با آب باید به‌آرامی انجام شود تا باعث پاشیده شدن آن به اطراف نشود.
فرمالدئید و سولفوکسیلات
در این روش از فرمالدئید در دوز ۲ الی ۴ درصد استفاده می‌شود و این میزان را می‌توان با ۱.۵ الی ۲.۵ درصد اسید فرمیک ۸۵ درصد ترکیب کرد و آن را دمای جوش و به مدت نیم ساعت استفاده کرد. فرمالدئید همچنین برای رنگ‌برداری مجدد فرش نیز کاربرد دارد. در واقع گاهی پس از رنگ‌برداری، رنگ دوباره با اکسیژن موجود در آب‌وهوا ترکیب‌شده و نمایان می‌شود. به این وضعیت اکسیداسیون می‌گویند. در این شرایط رنگ‌برداری مجدد با اسید سولفوریک و دی کرومات انجام می‌شود. سپس از Formosul برای تثبیت وضعیت استفاده می‌گردد.
مهم‌ترین نکات برداری فرش دستباف
روش‌های مختلفی برای رنگ‌برداری فرش دستباف وجود دارند که هر کدام می‌توانند مزایا و معایب خاص خود را داشته باشند. از جمله مهم‌ترین نکاتی که در زمان رنگ‌برداری فرش‌ها باید در نظر گرفت می‌توان به موارد زیر اشاره داشت:
- این کار حتما باید توسط افراد متخصص انجام شود تا آسیبی به فرش وارد نشود
- قبل از انجام رنگ‌برداری باید دلیل اصلی تغییر رنگ و رنگ دهی فرش مشخص شود و متناسب با آن مواد مناسب را انتخاب کرد
- در فرش‌هایی که زمینه سفید یا کرم دارند از هیدروسولفیت سدیم ۱ تا ۸ درجه به مدت ۱۰ تا ۶۰ دقیقه استفاده شود
- در صورت از بین رفتن رنگ قسمت‌های مختلف از فرش باید اقدام به ترمیم رنگ و بازیابی آن نمود
- حتما باید به PH فرش در زمان رنگ‌برداری توجه داشت تا آسیبی به آن وارد نشود
جمع‌بندی نهایی
تغییر رنگ فرش‌های دستباف در اثر ریخته شدن مایعات، شستشوی نامناسب، مرطوب بودن محیط و … می‌تواند باعث از بین رفتن زیبایی و جذابیت اولیه آن شود. رنگ‌برداری فرش می‌تواند بهترین روش برای بازگرداندن زیبایی و جذابیت فرش باشد. برای این کار از مواد مختلفی همچون نمک سولفات سدیم، پیریدین، آمونیاک، کربنات سدیم، دی کرومات و اسید سولفوریک، هیدروسولفیت سدیم Na2s204، ترکیبات فرمالوئید – سولفوکسیدات و … استفاده می‌شود.
