رنگ فرش؛ انواع رنگ فرش و روش‌های رنگرزی

رنگ و رنگرزی فرش یکی از مهم‌ترین مراحل، فاکتورها و پارامترهای صنعتی قالیبافی است چرا که فرش بدون وجود رنگ‌ها بی‌معنی بوده و هیچ ارزشی نخواهند داشت. علم رنگرزی در گذشته پیچیدگی‌های متعددی داشت و رمز و راز آن همواره در خانواده‌های رنگرز باقی می‌ماند و افراد کمی به اسرار و فوت‌وفن‌های آن دسترسی داشتند. هر رنگرز از تکنیک‌ها و شیوه‌های مختلفی برای ایجاد تونالیته های مختلف رنگ استفاده می‌کرد به همین دلیل رنگ‌های تک و خاص بسیار زیاد بودند اما امروزه پیشرفت علوم و تکنولوژی‌های مختلف باعث شده است که به راحتی به هر تونالیته و کالیته رنگی دست پیدا کرد. رنگ‌ها می‌توانند زیبایی، جذابیت و جلوه‌های ویژه‌ای به فرش‌ها ببخشند و اصول تقسیم‌بندی آن‌ها در رنگرزی متفاوت خواهد بود و می‌تواند بر اساس خواص و ساختمان اصلی رنگ‌ها، نوع مصرف آن‌ها و … دسته‌بندی شوند. در ادامه این مطلب به بررسی کامل رنگ فرش و روش‌های رنگرزی پرداخته می‌شود.

تاریخچه رنگرزی فرش

در حقیقت رنگرزی پیشینه‌ای بسیار قدیمی و کهنه داشته و قدمت آن در سرزمین‌هایی همچون ایران، مصر، چین و … به هزاران سال قبل از میلاد برمی‌گردد. هنر رنگرزی در ایران به دوره ساسانی و قبل از اسلام برمی‌گردد که صنعت فرش‌بافی رواج بالایی پیدا کرده بود. در اصل ایرانیان در دوره ساسانی در حوزه نساجی و هنر بافندگی سرآمد بوده و به عنوان قطب اصلی تجارت منسوجات تبدیل شده بودند و دستگاه‌های بافندگی را اختراع کردند. در این دوران و به دلیل عدم دسترسی به رنگ‌های مصنوعی از انواع رنگ‌های طبیعی برای رنگرزی فرش‌ها استفاده می‌شد و حتی نحوه تولید این رنگ‌های طبیعی امروزه نیز استفاده می‌شود. برای بافت انواع فرش‌های دستباف از این رنگ‌ها استفاده خواهد شد.

انواع رنگ‌های فرش

با گذشت زمان و پیشرفت علوم و تکنولوژی‌های مختلف، امروزه از انواع مختلفی از رنگ‌های طبیعی و مصنوعی در صنعت فرش استفاده می‌شود که هر کدام می‌توانند ویژگی‌ها و مزیت‌های خاص خود را داشته باشند. در حقیقت انتخاب رنگ و تکنیک رنگرزی مناسب برای فرش با توجه به ساختار شیمیایی الیاف انجام می‌شود. به صورت کلی رنگ فرش به دو دسته اصلی رنگ‌های طبیعی و مصنوعی تقسیم می‌شوند که هر کدام می‌توانند در دسته‌بندی‌های مختلف و با ویژگی‌های منحصربه‌فرد قرار بگیرند.

رنگ‌های طبیعی در رنگرزی فرش

همان‌طور که از نام آن‌ها مشخص است رنگ‌های طبیعی رنگ‌هایی هستند که پایه و مبنای آن‌ها از طبیعت گرفته شده است و می‌توانند به ۳ دسته اصلی جانوری، گیاهی و فلزی تقسیم شوند و هر کدام از ویژگی‌ها، مزایا و معایب خاصی برخوردار باشند.

رنگ‌های جانوری

بسیاری از افراد از شنیدن رنگ جانوری شگفت زده و تعجب می‌کنند اما در اصل در بین جانوران و حشرات گونه خاصی به نام قرمز دانه یا لاکی وجود دارند که می‌توانند برای تولید رنگ و مصارف دیگر کاربرد داشته باشند. در حقیقت قرمزدانه در تولید رنگ پوشاک، رنگ چرم و حتی تولید مواد خوراکی مانند سوسیس، نوشابه، کالباس و … به کار می‌رود. لاکی یا قرمز دانه انواع مختلفی دارد ولی رایج‌ترین و شناخته‌شده‌ترین آن‌ها شامل مواردی همچون لاکی مدیترانه‌ای، لاکی لهستانی، کرم ورمیلو، قرمزدانه هندی، قرمزدانه مکزیکی و … هستند.

رنگ‌های گیاهی

رایج‌ترین و پرکاربردترین رنگ‌های طبیعی در صنعت فرش و قالیبافی رنگ‌های گیاهی هستند که از کیفیت و زیبایی بسیار زیادی نیز برخوردارند. این رنگ‌ها از گیاهان مختلفی همچون روناس، پوست گردو، نیل، برگ مو، پوست انار و … تهیه شده و ثبات و شفافیت بالایی خواهند داشت. در حقیقت رنگ‌های گیاهی بیشترین تنوع را در میان رنگ‌های طبیعی داشته و سازگاری بالایی با انواع الیاف‌های فرش (نخ، پشم، ابریشم و …) دارند.

رنگ‌های فلزی

رنگ‌های فلزی هم از جمله رنگ‌های طبیعی هستند که از ترکیبات فلزی تهیه می‌شوند و می‌توانند زیبایی و جذابیت منحصربه‌فردی داشته باشند. بسیاری از افراد تصور می‌کنند که رنگ‌های فلزی باید در دسته رنگ‌های مصنوعی قرار بگیرند اما در حقیقت این رنگ‌ها کاملاً طبیعی بوده و از تنوع و زیبایی بالایی برخوردارند. اکسید آهن (اُخرایی زرد و سرخ)، اکسید زرد سرب (مردار سنگ)، آبی لاجوردی، آبی پروس و …همگی از رنگ‌های طبیعی فلزی به شمار می‌روند.

رنگ‌های مصنوعی در رنگرزی فرش

رنگ‌های مصنوعی که امروزه جایگاه ویژه‌ای در صنعت فرش دارند از تنوع بسیار زیادی برخوردارند و می‌توانند با انواع الیاف‌های مصنوعی سازگاری بالایی داشته باشند. این رنگ‌ها به صورت کلی به دو دسته اصلی رنگ‌های آنیلینی و کرومی تقسیم می‌شوند و به دلیل قیمت ارزان و مناسب و همچنین نحوه اجرا و رنگرزی راحت از محبوبیت بسیار زیادی برخوردارند.

رنگ‌های آنیلینی

رنگ فرش آنیلینی از جمله رنگ‌های بسیار رایجی است که امروزه در انواع فرش‌های ماشینی و فرش‌های معمولی دیده می‌شوند. در حقیقت رنگ‌های آنیلینی در مقایسه با رنگ‌های طبیعی از قیمت بسیار کمتری برخوردار بوده و رنگرزی بسیار راحت‌تری دارند اما بسیاری از افراد معتقدند که استفاده از این رنگ‌ها بزرگ‌ترین خیانت به صنعت فرش است. در حقیقت این رنگ‌ها از مزیت‌های محدودی مانند قیمت مناسب، رنگرزی راحت و… برخوردارند اما معایب و ایرادات متعددی همچون کیفیت پایین، ماندگاری کم، مقاومت کم در برابر نور خورشید، مقاومت کم در برابر مواد شوینده در زمان شستشوی فرش، احتمال تغییر رنگ و رنگ دهی بالای فرش و … خواهند داشت.

رنگ‌های کرومی

رنگ‌های کرومی در مقایسه با رنگ‌های آنیلینی از کیفیت بالاتری برخوردارند و در صورتی که توسط افراد متخصص و ماهر به کار بروند می‌توانند زیبایی و جذابیت ویژه‌ای به نمایش بگذارند. در هرصورت این رنگ‌ها نیز در دسته رنگ‌های صنعتی و شیمیایی قرار می‌گیرند و به هیچ عنوان زیبایی و ماندگاری رنگ‌های طبیعی را نخواهند داشت و در صورت استفاده در فرش‌های مختلف می‌توانند باعث کاهش کیفیت و قیمت آن‌ها شوند.

روش‌های رنگرزی فرش

به صورت کلی و با توجه به آنکه رنگ‌های فرش به دو دسته طبیعی و صنعتی تقسیم می‌شوند، می‌توان از دو روش رنگرزی سنتی و صنعتی نیز در این حوزه استفاده کرد.

رنگرزی سنتی

در این روش رنگرزی از انواع رنگ‌های جانوری، فلزی و گیاهی برای رنگ کردن انواع الیاف‌های طبیعی مانند پنبه، کتان، کنف و چوب، پشم و ابریشم استفاده می‌شود و حتی این روش برای رنگرزی متریال های دیگری همچون کاغذ، چرم، پوست، استخوان و رشته‌های نخ نیز به کار می‌روند. رنگرزی سنتی بدون دخالت عوامل صنعتی و مواد شیمیایی انجام شده و عموماً از پاتیل‌های بزرگ برای رنگ کردن کالای نساجی استفاده خواهد شد. این روش رنگرزی با توجه به نوع الیاف می‌تواند در حمام‌های سرد و گرم انجام شود.

رنگرزی صنعتی

این روش رنگرزی هم مراحلی مشابه رنگرزی سنتی دارد اما تمامی مراحل آن توسط دستگاه‌های مکانیزه انجام خواهد شد و به‌جای پاتیل‌های مسی از دیگ‌های بخار استفاده می‌شود. در این روش الیاف مورد نظر توسط دستگاه اشلاپ فورس شل پیچی شده و دور بوبین‌های سوراخ‌دار پیچیده شده و بوبین‌ها وارد دیگ بخار خواهند شد و عملیات رنگرزی انجام می‌گردد. رایج‌ترین رنگ‌های مورد استفاده در این روش رنگرزی شامل رنگ‌های کرومی و آنیلینی هستند که هر کدام طیف وسیعی از رنگ‌ها را پوشش می‌دهند.

در رنگرزی فرش رنگ طبیعی بهتر است یا رنگ مصنوعی؟

هرکدام از رنگ‌های طبیعی و مصنوعی می‌توانند از ویژگی‌ها، قابلیت‌ها، مزایا و معایب منحصربه‌فردی برخوردار باشند. به صورت کلی رنگ‌های مصنوعی به واسطه استفاده از مواد شیمیایی برای تولید آن‌ها می‌توانند در دراز مدت مشکلاتی همچون ایجاد آلرژی، حساسیت‌های تنفسی، حساسیت‌های پوستی و … ایجاد کنند در حالی که رنگ‌های طبیعی چنین مشکلاتی ندارند. همچنین رنگ‌های مصنوعی در برابر نور خورشید، مواد شیمیایی، تغییرات دمایی و … مقاومت کمی داشته و به راحتی دچار آسیب و خسارت می‌شوند. به صورت کلی رنگ‌های طبیعی به دلیل ویژگی‌ها و مزیت‌های متعدد می‌توانند بهترین انتخاب برای رنگرزی فرش‌ها باشند اما به دلیل هزینه بالای تولید و ارزش مالی بالا بیشتر در تولید فرش‌های دستباف و فرش‌های گران‌قیمت به کار می‌روند. قالیشویی بانو به عنوان بهترین قالیشویی مدرن با در اختیار داشتن کارشناسان متخصص و باسابقه می‌تواند اطلاعات مفید و مناسبی در مورد رنگ فرش، نحوه رنگرزی و … در اختیار افراد قرار بدهد.

جمع‌بندی نهایی

رنگ فرش به صورت کلی به دو دسته طبیعی و مصنوعی تقسیم می‌شود که هر کدام زیرمجموعه‌های مختلفی دارند و می‌توانند ویژگی‌ها و مزیت‌های متعددی داشته باشند. رنگرزی فرش نیز به دو شیوه سنتی و صنعتی و با استفاده از انواع رنگ‌های گیاهی، جانوری، فلزی، کرومی و آنیلینی انجام می‌شود و هر کدام از ویژگی‌ها و قابلیت‌های منحصربه‌فردی برخوردارند.